Η Χρύσω βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νομού Ευρυτανίας και στην περιοχή των Αγράφων. Απέχει από το Καρπενήσι, την πρωτεύουσα του νομού, περίπου 53 χιλιόμετρα. Το χωριό βρίσκεται στο υψόμετρο των 750 περίπου μέτρων, φωλιασμένο ανάμεσα στους βόρειοανατολικούς πρόποδες του ελατόφυτου Καυκιού και τον μεγαλοπρεπή βράχο Τούρλα.
Η κτηματική περιφέρεια της Χρύσως εκτείνεται σε 25 τετραγωνικά χιλιόμετρα από την οποία η καλλιεργήσιμη γη είναι μόνο 1,5 περίπου τετραγωνικό χιλιόμετρο και τα υπόλοιπα βοσκότοποι και δάση.
Όπως στην πλειοψηφία των ορεινών χωριών της Ελλάδας, συναντάμε κι εδώ τις χαρακτηριστικές αναβαθμίδες(πεζούλες), απαραίτητες για την πραγματοποίηση της παραδοσιακής ορεινής γεωργίας.
Η κυρίαρχη μορφή βλάστησης είναι η ελάτη. Παράλληλα, λόγω των πολλών πηγών που υδροδοτούν το χωριό, συναντούμε πολλά πλατάνια και πλούσια ποικιλία βλάστησης. Αυτές οι πηγές αποτελούν επιπλέον και την πηγή ενέργειας που κινεί το νερόμυλο του χωριού, αλλά παράλληλα τροφοδοτούν μέσω δύο ανοικτών υδραύλακων τους ποτιστικούς κήπους των κατοίκων και προσδίδουν στο χωριό ιδιαιτερότητα, καθότι το διασχίζουν κατά μήκος χαρίζοντάς του δροσιά και ζωντάνια.
Τα περισσότερα σπίτια του χωριού είναι πέτρινα ισόγεια, σκεπασμένα όχι πια με πέτρινες πλάκες, αλλά με κεραμίδια ή τσίγκους. Όλα διαθέτουν υπόγειο με ανεξάρτητη είσοδο και εμφανή την πρόσοψή τους τουλάχιστον, λόγω της επικλινότητας του εδάφους. Παλαιότερα το υπόγειο χρησίμευε ως στάβλος των κατοικίδιων ζώων, αλλά σήμερα έχει μετατραπεί σε κατοικήσιμο χώρο.
Διαθέτουν επίσης αύλειο χώρο με μικρούς κήπους και ένα πρόχειρο συνήθως ξύλινο κτίσμα (καλύβα) με χρήση ως αποθήκη ή και χώρου ανάμματος της «γάστρας» για το ψήσιμο πρωτίστως του ψωμιού και ακολούθως της πίτας, κρεατικών κ.ά.
Τα χωρίζουν άνετα σοκάκια, πολλές φορές πλακόστρωτα ή με καλντερίμια. Πολλά απ’ αυτά έχουν μετατραπεί σε αμαξιτούς δρόμους για τις σύγχρονες ανάγκες.
Η Χρύσω σήμερα
Στο τοπικό διαμέρισμα της Χρύσως καταγράφηκαν σύμφωνα με την απογραφή του 2011 περίπου 180 κάτοικοι, αλλά στο χωριό διαμένουν μόνιμα περίπου 30 κάτοικοι.
Το δημοτικό σχολείο εδώ και λίγα χρόνια έπαψε να λειτουργεί πια, λόγω έλλειψης μαθητών. Το κτίριο του δημοτικού σχολείου είναι σχετικά νεόκτιστο, πέτρινο και διαθέτει χώρο για τη διαμονή του δασκάλου. Σήμερα ο χώρος αυτός στεγάζει το γραφείο του τοπικού προέδρου, το πρώην γραφείο του δάσκαλου στεγάζει το ιατρείο-εξεταστήριο του χωριού και η αίθουσα διδασκαλίας προβλέπεται να διαμορφωθεί σε λαογραφικό μουσείο, με ενέργειες του πολιτιστικού συλλόγου, για τη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Όμως θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε το παλιό σχολείο που ήταν κόσμημα για το χωριό μας. Ήταν έργο ηπειρωτών μαστόρων, χτισμένο με πελεκητή πέτρα, μεγαλοπρεπές και επιβλητικό. Στην μεγάλη αίθουσά του φιλοξενούσε ως και πάνω από 90 μαθητές. Έπαθε μικρές κι ασήμαντες βλάβες κατά το σεισμό του 1966 και δυστυχώς οι αρχές του χωριού, αντί να τις επιδιορθώσουν, αποφάσισαν να το γκρεμίσουν για να παραλάβουν ένα νέο λυόμενο, με την υπόσχεση της κατασκευής κάποιου άλλου αργότερα. Έτσι, ένα υπέροχο κτίσμα που κοσμούσε το χωριό μας και στέγαζε τις μνήμες τόσων μαθητών, χάθηκε για πάντα.
Οι παραγωγικές δραστηριότητες των κατοίκων που εξακολουθούν στοιχειωδώς σήμερα να ασκούνται είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία και λιγότερο η μελισσοκομία. Η απουσία όμως νέων ανθρώπων που να μένουν στο χωριό, επιβεβαιώνει τη φθίνουσα πορεία κι αυτών των δραστηριοτήτων.
Τοπικά προϊόντα που διατίθενται είναι το μέλι, το τυρί φέτα και άλλα κτηνοτροφικά προϊόντα καθώς κι άγρια αυτοφυή αρωματικά φυτά (ρίγανη, τσάι κ.α.).
Η πρόσβαση στο χωριό γίνεται με τον ασφαλτοστρωμένο από το 2009 πλέον δρόμο, που περνά από το χωριό Βίνιανη προς Δάφνη (περίπου 17 χμ) ή μέσω Κερασοχωρίου (21 περίπου χμ).
Τουριστική υποδομή
Η τουριστική υποδομή είναι περιορισμένη. Ο μοναδικός ξενώνας διαθέτει 13 κλίνες σε 6 δωμάτια. Όμως η παραδοσιακά φιλόξενη διάθεση των κατοίκων, η υπέροχη φυσική ομορφιά του χρυσιώτικου τοπίου, σε συνδυασμό με την ιστορία του και τα αξιοθαύμαστα μνημεία μας καθώς και η προμήθεια αγνών τοπικών προϊόντων, αποτελούν επαρκείς λόγους για να επισκεφθεί και να γνωρίσει κανείς τη Χρύσω από κοντά.
Το καλοκαίρι το χωριό δέχεται πολλούς επισκέπτες, ιδιαίτερα το μήνα Αύγουστο που είναι ο μήνας των διακοπών, αλλά και λόγω του πανηγυριού στη γιορτή της Παναγίας (15 του μήνα). Οι περισσότεροι επισκέπτες είναι στην καταγωγή τους Χρυσιώτες που με την οικογένειά τους και τους φίλους τους δίνουν το παρόν στη γενέτειρά τους.
Το παραδοσιακό πανηγύρι του χωριού μας είναι πρωτίστως ημερήσιο, όπως παλιά, αλλά ξεκινά το βράδυ της παραμονής και συνεχίζεται και την επόμενη βραδιά. Είναι απ’ τα ελάχιστα ημερήσια πανηγύρια που συγκεντρώνουν πολύ κόσμο και απ’ όλα τα γύρω χωριά, με εκλεκτή δημοτική ορχήστρα, φαγητό και πολύ καλή εξυπηρέτηση κάτω απ’ τον παχύ ίσκιο των πλατανιών της πλατείας.
Τις μέρες του Αυγούστου επίσης, παρουσιάζονται οι εκδηλώσεις του πολιτιστικού συλλόγου κι έτσι ο μήνας αυτός είναι πραγματικά ξεχωριστός για τους Xρυσιώτες.
Αξιοθέατα
Στην είσοδο του χωριού, στα «Σούιλα», στο φαράγγι του Χρυσιώτη ποταμού, φωλιασμένο στην αγκαλιά των θεόρατων βράχων που στέκονται από πάνω του σα σκέπη, εμφανίζεται ξαφνικά στα μάτια του επισκέπτη το πανέμορφο εκκλησάκι του πολιούχου του χωριού μας, Αγίου Σεραφείμ.
Αν σταθεί στο πλάτωμα του δρόμου, κάτω απ’ το εκκλησάκι του Αγίου Σεραφείμ και στρέψει το βλέμμα του προς το ποτάμι που κυλάει αποκάτω, με έκπληξη θα δει το ένα απ’ τα δυο παλιά πέτρινα τοξωτά γεφύρια που αιώνες τώρα (από το 15ο αι. περίπου) ενώνουν τις δύσβατες πλαγιές των χρυσιώτικων βουνών. Είναι το πάνω γεφύρι που μέσω της κόκκινης στράτας οδηγεί με συντομία στο χωριό. Χωρίς δισταγμό θα περπατήσει στη ράχη του και θα θαυμάσει την τεχνική του, αλλά και τη βρύση που στέκει δίπλα του με ειδικά φτιαγμένη την κούπα της για να πίνουν τα διαβατάρικα χοντρικά ζώα.
Το άλλο γεφύρι, το κάτω γεφύρι, ανώτερης τεχνικής, που οδηγεί στο συνοικισμό Μέγα Χωράφι, στέκεται πιο πριν, στην αρχή του φαραγγιού, όμως δεν είναι πλέον ορατό απ’ το δρόμο κι ούτε έχει εύκολη πρόσβαση ύστερα απ’ τις πρόσφατες αλλαγές στη διαμόρφωση των δρόμων. Υποδέχεται μόνο τους τολμηρούς επισκέπτες που αναζητούν τις κρυμμένες ομορφιές που μας κληρονόμησαν οι πρόγονοί μας.
Φτάνοντας στο χωριό και χωρίς να απομακρυνθεί ιδιαίτερα απ’ το κέντρο του, θα επισκεφθεί και θα θαυμάσει τις επτά παλιές πετρόχτιστες «Βρύσες», θα εντυπωσιαστεί από τις μεταγενέστερες «Σκεπαστές Βρύσες» του 1900, θα κατέβει λίγα μέτρα πιο κάτω για να δει τον παλιό νερόμυλο με το γεμάτο νερό μυλαύλακο και την κωνική πέτρινη κάλανη και θα ταξιδέψει με τη φαντασία του σε άλλες εποχές που συνέρρεαν πλήθος τα γεννήματα για άλεσμα και θα ακούσει αχνά την οικεία φωνή του μυλωνά και λογής ατέλειωτες συζητήσεις όσων περιμένουν το άλεσμα και που καμιά φορά διακόπτονται από την ανυπόμονη διαμαρτυρία κάποιου ξεχασμένου γάιδαρου δεμένου στο κλωνάρι του πλάτανου.
Λίγα μέτρα παραπέρα θα πλημμυρίσουν τα αυτιά του με τους ήχους του νερού που ρέει στους καταρράκτες κάτω απ’ τις «Βρύσες», σε αντίθεση με το γλυκό καλοκαιρινό κελάρυσμα του ποταμού Χρυσιώτη εκεί παραδίπλα, που ακολουθεί την αέναη ροή του για να συναντήσει παρακάτω τον Γαβρενίτη.
Θ
Υπάρχουν επίσης πολλές ακόμη εκκλησίες όπως η εκκλησία των Αγίων Ταξιαρχών, η ιστορική εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με τη μυστική υπόγεια στοά και τις σπάνιες τοιχογραφίες του 1612, που όμως κατέστρεψαν οι φασίστες Ιταλοί επιδρομείς το Δεκέμβρη του 1942, όταν πυρπόλησαν το χωριό και ξαναφτιάχτηκε μετέπειτα. Είναι έργο του χωριανού μας Μανώλη Χρυσιώτη, που έχτισε και το περίφημο μονότοξο γεφύρι διαμέτρου 30 μέτρων στον Αγραφιώτη το 1659, «το γεφύρι του Μανώλη».
Άλλες εκκλησίες είναι ο Άγιος Δημήτριος, ο Αϊ Νικόλας, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Αθανάσιος (μπαρουταποθήκη του αγώνα στα χρόνια της κατοχής), ο Προφήτης Ηλίας, οι Άγιοι Θεόδωροι, ο Άγιος Κων/νος στη Γούρδεση και μερικά εικονίσματα-ξωκλήσια, αλλά και κάποια εντελώς ερειπωμένα μοναστήρια.
Ευχαριστημένος και λίγο αποσταμένος απ’ την πολύ ενδιαφέρουσα περιήγηση στα αξιοθέατα του χωριού μας, ο επισκέπτης θα καθίσει σ’ ένα απ’ τα δυο καφενεία της πλατείας κάτω από τον παχύ ίσκιο των πλατάνων και θ’ αναπαυτεί πίνοντας καφεδάκι, τσιπουράκι ή ότι άλλο επιθυμεί και θα ακούσει παλιές ιστορίες για το χωριό ή θα απολαύσει την ηρεμία και την ομορφιά του χρυσιώτικου τοπίου.
Οι εντυπώσεις του από τη Χρύσω όταν ολοκληρώσει την επίσκεψή του, θα μπουν στη θέση των ευχάριστων αναμνήσεων στο νου του και πάντα θα ‘χει έναν καλό λόγο για το χωριό μας.